Zeytin Anıları – Hasat 2021

Editörün notu: Geçtiğimiz yazın başında yazarımız Zeynep Delen aracılığıyla Ege’deki zeytin üretici ve emekçisi kadınların hasat zamanlarında yaşadıklarını, anılarını toplamak istedik, ancak bu görüşmeler pandemi yüzünden çok kısıtlı biçimde gerçekleşebildi. Bu yazıda, sekiz farklı bahçenin üreticisinden 2021 hasat dönemiyle ilgili anlattıkları, yaşadıkları zorluklar yer alıyor. Görüşmeler çevrimiçi olarak yapıldı. Daha sonra zeytin hasadından kadın anılarını da, onlarla yüz yüze görüşerek toplayabilmeyi umuyoruz. Bölgelere göre ayrılan bu derlemenin önsözü de Zeynep Delen’e ait.

---

“Her yıl eylül sonu başlayıp ocağa kadar süren zeytin hasatı, hem dünyanın en keyifli uğraşı hem de en meşakkatli işi olabiliyor. İstisnasız bir standart beklentisi içinde olduğumuz zeytinyağları, cicili bicili şişeler, her yıl ayrı zorluklar, problemler aşarak sofralarımıza geliyor. “Canım nasılsa hep var.” rahatlığına düşmeyelim. “Gelecek yıl ne olacak?” kaygısının yarattığı yürek çarpıntısını, okurken siz de hissedeceksiniz. Bu kaygının, markadan ve bölgeden bağımsız olduğunu göstermesi açısından yazarları anonim tuttuk.

Baharda ağaçlar uyanınca tekrar bir çağrı yaparız, eğer zeytinci iseniz sizden de anılarınızı bekleriz.”

Geyikli

Dedemden kalan zeytinliklerimizle bu yıla kadar babam ilgileniyordu, onun vefatı nedeniyle ben devraldım. Bir kadın olarak işin başında olmam fikri çok yadırgandı. Çevredekiler ya kiraya vermemi ya da zeytinlikleri satmamı bekliyorlarmış.

Hasat için yerel halktan öncelikle babamların kullandığı eski tayfayla^[i]Tayfa: Zeytin toplamak için yevmiyeli çalışan ekip. devam etmek istedim ama, domates bitsin, şu bu bitsin derken bize bir türlü sıra gelmedi. Gelen işçi tayfa sayısı sürekli değişken; 15, 16 kişi geleceğiz deniyor sonra sayı dörde düşüyor.

İşçiler geldi, hasat başladı, halen günlük yevmiyeler belli değil. “Belli olsun o zaman söyleyelim.” dediler. Hiçbir şey kontrolümde değildi. Kurumsal hayattan geliyorum, bu belirsizlikler içinde çok zorlandım.

Allahtan yazın teneke almıştım, hiç değilse teneke fiyatı artışlarından etkilenmedim.  Ezine’ye organize sanayi bölgesi yapılıyormuş, seneye işçi bulmak iyice zorlaşacak. Makinesi olanlardan destek alırım, diye düşünmüştüm ama onların da kendi yerleri bitmediği için bir türlü destek olamadılar.

Ezine

Biz de köyden üç arkadaş ve iki de yevmiyeci kadını anca bulabildik, sağ olsunlar hep beraber topladık. Çok sistematik oldu, sadece sıkım biraz zordu; çünkü bizim tarafta temiz tesis yok. Yerel işletmelerin  durumu malum. Onun için temiz tesise kamyonla taşıyoruz, biraz sıkıntı oluyor. Taşımak için nakliyeci bulamıyorsun. Köyde olanlar için çok zor iş, parasıyla bile yapmıyorlar.  İstanbul’daki alçıpan ekibim sağ olsun, aracıyla geldi. Onlara da eğlence oldu alçıpan getirip zeytin kasası taşıdılar.

İzmir

Her şey iyi giderken hasat öncesi dolu yağdı. Dağda hiçbir şey kalmadı, her şey yerlere indi. Hem bütün zeytinler gitti hem de işçi sıkıntısı başladı; çünkü herkes kendi bahçesinde dip toplamaya^[ii]Dip toplamak: Yere düşmüş zeytinleri toplamak. başladı. Başka bahçeleri tutmak durumunda kaldık. Sürekli çalıştığımız köyden bir arkadaşa, “Bu sene yevmiye değil, kilo başına para verelim, sen tayfanı kur.” dedik. Kendi zeytinlerini toplayan köylülerden de alım yaptık. Köylünün de işgücü sorunu vardı.

Bahçelere sadece belli bir yaşın üzerindekiler çalışmaya geliyor, gençler evden çıkmak bile istemiyor, kendilerini işçi gibi görmek de istemiyorlar. Bu rakımdaki yerlere belki ilk kez dışarıdan işçi getirilmesi gerekti. Bunda tercih doğu illerinden gelenler oldu, ovadan Suriyeli işçiler bulunabildiği halde tercih edilmedi. Burada zeytin rakımdan dolayı daha geç olgunlaşır. Optimum hasat zamanı da meyvenin alaca dönemidir.^[iii]Alaca dönem: Zeytin meyvesinin olgunlaşma sürecinde yeşilden mora doğru döndüğü dönem. Dolunun yarattığı gecikme nedeniyle hasata yeşil dönemi atlayarak doğrudan alaca dönemde başlamamız gerekti. Dövize paralel olarak Tariş’in fiyat artırmasıyla zeytin fiyatının hızla arttığı bir dönemde hasat yaptık. Ek olarak tayfaların da ücret artışı istemesiyle her açıdan bu sene üretim beklenenin çok üstünde bir maliyete ulaştı. “Yağın litresi yüz lira olacakmış!!” diye bir laf kulaktan kulağa yayılınca köylü “Bunlar malımızı ucuza kapatacaklar.” diyerek zeytinlerini kendileri sıktırıp yağları evlerinde güğümlerde saklamaya yöneldi. Bizim için hasatın bittiği günlerde yağ fiyatlarının kurlarla beraber düşmesiyle bu hava bir anda söndüyse de biz oldukça çalkantılı ve zor bir hasat sezonu geçirmiş olduk.

Soma

Hep erken hasat yapıyorduk. Bir ekip var, anlaştık, “Akhisar başlamadan geliriz.” dediler. İstanbul’dan geldik, yağhanede^[iv]Yağhane: Zeytinlerin işlenip zeytinyağına dönüştürüldüğü işletme, fabrika. oturuyoruz, temizlik yapılıyor. Eşim aradı, adamlar, “Abi biz Akhisar’a başladık.” demesin mi! Yıkıldık.

Yağhanenin sahibi bize acıdı, kendi tayfasını ayarladı.

Bizde malzeme yoktu, yağhanenin malzemelerini kullandık. İki yüz altmış ağaçtan beş yüz otuz kilo zeytin aldık. Hasattan önce ağaç don yedi, ani ısı değişiminde meyve tutumu ^[v]Meyve tutumu: Zeytin çiçeklerinin meyveye dönüşmesi. olmadı. Son iki yıldır yaşıyoruz bunu. Tayfa bulamıyoruz filan ama asıl küresel ısınmanın etkilerine ağaçlar ne kadar sürede adapte olacak çok endişeleniyorum.

Ayvalık

Bizde ekim ayı çok sıcak geçti. Sonbahar yağmurları meyvenin ideal gelişimini gösterebilmesi için çok önemli. Ama bu dönemde yağmur yağmayınca, meyve eti henüz yağlanamadan, meyve kabuğunda erken kararmalar oldu. Yeşil zeytin de bu sebeple az çıktı. Zeytin ağacı kuraklığa karşı en dayanıklı ağaçlardan biri. Bin yılların iklim tecrübesine sahip. Ancak iklimle ilgili bizi asıl endişelendiren konu, iklimdeki kısa süreli, uç değişkenlikler. Yani hava sıcaklığının ve hava durumunun kısa süreli ve ani değişebilmesi. Sonra, ağaçların yeterince kışlayamama^[vi]Kışlama: Kışın sıcaklığın düşmesiyle bitkilerin dinlenme haline geçmesi. durumu. Çünkü kışın uyumaya, dinlenmeye ihtiyaçları var ki çiçeklerini, ardından meyvelerini güzelce oluşturabilsinler. Tabii ki iklimdeki sapmalar ilk başta verimini olumsuz etkiliyor ağaçlarımızın.

Eskiden her şey daha bir güzeldi. Tayfalarımızın  çocukları hafta sonlarında anne babalarıyla birlikte zeytinliğe gelirlerdi. Birlikte oyunlar oynardık, hafta sonları zeytin toplamak, onlar etraftayken daha bir eğlenceli olurdu. Şimdi o çocuklar büyüdüler, yetişkin oldular. Belirli bir zamana kadar bizimle çalıştılar ama artık zeytinlikte çalışmak istemiyorlar. Bir maden firmasında mesaili çalışmayı ya da bir devlet dairesinde masa başı çalışmayı daha cazip buluyorlar. Çok üzülüyorum. Gençleri aramızda tutabilmek için bir şey yapmak lazım.

Bizim bahçelerde ağaçların arasında sıra sıra damlar var. Dedemlerin zamanında tayfalar burada yatılı kalırmış. Bütün toplama sezonu boyunca bahçede komün hayat geçirilirmiş. Aslında bu iyi bir çözüm. Şimdi öyle değil, günübirlik geliniyor. Biz Ayvalık’tayız, Balıkesir’in ta en uzak ilçelerinden gelen tayfalarımız var.

Manisa

Marttan ekime hiç yağmur yağmadı, sular azaldı. Biz düzenli sulama yapmak zorundayız, yapamayınca taneler küçük kaldı. Ekimden sonra da yağmur hiç bitmedi. Yine de harika bir ürün vardı, ilk çıkan ürünlerin kalitesi harika oldu. Çok ilginç bir şekilde Aralığın sonuna doğru bile daldaki zeytinler, artık çoktan kararmış olmaları gerekirken, hâlâ yeşildi. Fotoğraflara inanmayanlar oldu. Hasatı Aralığın başında bitirmeyi hedeflemiştik. Fakat aralık sonunda dona yakalandık. 22 Aralık’ta sıcaklık, on yedi saat -7°C’nin altında kaldı. Dona yakalanan zeytinlerden çıkan beş, altı ton zeytinyağının analiz değerleri çok iyi çıkmasına rağmen, 400ppm üzerinde polifenol, 0.1 asit,^[vii]Polifenol, asit değerleri: sarkaç.org berbat bir koku kusuru oldu. Ucuza elden çıkarmak zorunda kaldık. Çok üzücü oldu.

Normalde makinalı hasat yapıyoruz, tayfa gerekmiyor. Bu yıl yağmurlar yüzünden arazi çamur oldu, makine giremedi. Tayfa bulmamız gerekti ama çok zor oldu. Otuz kişi istedik, on beş kişi geliriz dediler. Tamam dedik; üç, dört kişi geldi. Neyse bir şekilde bitirdik. Ağırlıklı kadın işçiler vardı. İleri yaştalar, yoruluyorlar. İşin başında durmak lazım. İlgilenmeyince günde otuz beş kilo, başında durunca yüz on kilo toplanıyor.

Kadınlar, başlarında durmamızı istemiyorlardı. Herhalde bizi kaçırmak için aralarında, gece neler oldu onu konuşmaya başlıyorlardı. Durulacak gibi değil, yüzüm kızarıyordu, mecburen ayrılıyordum. Sonunda kadın yeğenimizi ayarladık, hasat süresince yanlarında o durdu.

Ayvacık

Annem ve babam, pandemi yüzünden bütün kışı zeytinlikte geçirdiler, birkaç yeni arkadaş edinmişler. Bu arkadaşlardan endüstri mühendisi bir çift, geçen yıl saatte elli kilo zeytin işleyebilen küçücük bir makina almış, deniz manzaralı bir tepeye kurmuşlar. Yanına da, çatısı da dahil her tarafı cam bir kulübenin içine özel tasarım bir ayıklama bandı yapmışlar. Kuzey Ege’nin serin, sonbahar meltemiyle müthiş keyifli bir çalışma ortamı yaratmışlar.

Bizim bahçe küçük olduğundan tek kişi bir günde toplamış zeytini. Ben İstanbul’dan varınca kasaları buraya götürdük, makine sahibi çift, babam, abim, ben, kız kardeşim, kocalarımız hep beraber ayıkladık zeytinlerimizi; vurukları,^[viii]Vuruk yemek: Zeytin meyvesine böcek, sinek zararı. ezikleri, çürükleri ayırdık yani. Çocuklarımız da etrafta koşuşturup toz toprağa bulandılar. Gün sonunda çıkardığımız yağdan bir kâseye koyduk, ağrıyan sırtımızı ısıtan güneşin altında taze köy ekmeğini bana bana yedik.

Bandırma

Biz de tayfa bulamadık. Bizim buraya yakın kulübemsi bir evde kalan bir Suriyeli vardı, zor durumda olduğumuzu görünce dört, beş arkadaşını çağırdı, hiç biri Türkçe bilmiyor. Zeytinlere basmayın, sigara içmeyin diyorum; o Arapça’ya tercüme ediyor, ama ben anlamıyorum tabii ne dediğini. Hakimiyeti kaybettim, iyi olmadı. Kadınlarla iyi anlaştığımı düşünüyorum ama emin değilim. Arapça öğrenmeye başladım.

Öyle çok yağmur yağdı ki ara vermek zorunda kaldık. Şiddetli lodos fırtınası oldu, bütün zeytinler yere indi. Sonrasında 70 güne yakın aralıksız çalışıldı. Muazzam bir para verdik. Nasıl telafi edeceğiz bilmiyorum.

---

Bu eser Creative Commons Alıntı-GayriTicari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.